Windows XP — huyền thoại của nhiều thế hệ — vẫn được nhắc đến với sự trìu mến: giao diện thân thiện, chạy mượt và… ít phiền phức. Vậy tại sao một phần mềm đã “hết thời” về mặt thương mại như Windows XP vẫn chưa được Microsoft mở mã nguồn để lưu giữ, nghiên cứu hay tạo làn sóng homebrew? Bài viết này bóc tách lý do pháp lý, kỹ thuật và bảo mật, đồng thời chỉ ra cách cộng đồng vẫn bảo tồn XP theo những con đường khác.
1. Microsoft vẫn nắm toàn bộ quyền — và họ không bắt buộc phải chia sẻ
Cơ bản nhất: Microsoft sở hữu mã nguồn Windows XP. Dù ngày nay nó không mang lại doanh thu trực tiếp, quyền sở hữu cho phép họ quyết định không công bố. Hơn nữa, XP không phải chỉ là “một file .c đơn giản” — đó là một hệ điều hành phức hợp, dệt từ mã nguồn của Microsoft lẫn hàng loạt thành phần bản quyền, thư viện bên thứ ba và các thỏa thuận cấp phép cũ. Để phát hành toàn bộ mã nguồn, Microsoft có thể cần xin phép nhiều bên liên quan — một số hợp đồng ấy thậm chí có thể đã hết hạn, hoặc bên tham gia không còn tồn tại nữa, khiến việc công bố trở nên rắc rối về pháp lý.
Đĩa cài Windows XP cạnh logo Windows XP, nhắc nhớ thời vàng son của hệ điều hành này.
2. Lỗ hổng bảo mật vẫn là mối lo — dù XP đã cũ
Một lập luận thường nghe: “Mở mã nguồn sẽ giúp cộng đồng vá lỗi.” Đúng — nhưng đồng thời, công khai mã nguồn có thể giúp kẻ xấu khám phá các lỗ hổng chưa biết, đặc biệt khi một số hệ thống công nghiệp, ATM hay thiết bị nhúng vẫn chạy XP (dù không nên). Thêm nữa, Windows XP nằm trên nhánh Windows NT, và nhiều thành phần lõi của XP có thể còn “dư âm” trong các phiên bản sau này — công khai một số đoạn mã có thể hé lộ cách hoạt động của những thành phần tương tự trong Windows hiện đại.
Dù có rò rỉ một phần mã nguồn XP vào năm 2020 (theo báo cáo của ZDNet), đợt rò rỉ đó không làm dậy sóng bảo mật rộng lớn — vì đó không phải bản sao hoàn chỉnh. Tuy nhiên, rủi ro vẫn tồn tại nếu mã nguồn chính thức, đầy đủ được tung ra.
Hình tượng trưng hacker trong bóng tối — minh họa rủi ro bảo mật khi mã nguồn công khai.
3. Thách thức kỹ thuật: bảo tồn không dễ như “mở file”
Ngay cả khi gạt bỏ vấn đề pháp lý, công nghệ cũ là một rào cản lớn. Windows XP được phát triển với toolchain, thư viện và công cụ build của đầu những năm 2000. Nhiều công cụ đó đã bị thay thế hoặc không còn tương thích với môi trường phát triển hiện tại. Để mã nguồn thực sự hữu dụng cho cộng đồng, Microsoft có thể phải dành thời gian khổng lồ để “dọn dẹp” lịch sử mã (sanitize), tái cấu trúc build system, và phân tách các thành phần có bản quyền bên ngoài — công việc này tốn kém và ít được nhìn nhận là đầu tư mang lại lợi nhuận.
4. Con đường bảo tồn khác: giả lập, máy ảo và dự án mã nguồn mở
May mắn là chúng ta không hoàn toàn bị bỏ rơi. Cộng đồng có nhiều cách để giữ cho phần mềm kiểu XP “sống”:
Dự án mã nguồn mở như ReactOS đang cố tái tạo môi trường tương thích với ứng dụng Windows (mục tiêu: chạy phần mềm XP). ReactOS vẫn chưa hoàn thiện nhưng đó là nỗ lực quan trọng cho việc bảo tồn ứng dụng Windows.
Giao diện ReactOS với File Explorer và trò Solitaire — nỗ lực mã nguồn mở giúp duy trì khả năng chạy ứng dụng Windows XP.Sử dụng máy ảo (VirtualBox, VMware) để chạy bản cài Windows XP đã được cấp phép trong môi trường cách ly — an toàn hơn so với cài trực tiếp lên phần cứng kết nối mạng.
Lưu trữ ảnh đĩa cài hợp pháp và tài liệu kỹ thuật để các bảo tàng số hoặc dự án lưu trữ phần mềm có thể nghiên cứu.
5. Văn hóa và cảm xúc: XP không chỉ là mã nguồn
Có một khía cạnh “vô hình” nữa: XP là ký ức. Với nhiều người, XP đại diện cho thời kỳ Windows “gọn gàng”, ít quảng cáo, ít “telemetry” và ít dịch vụ bắt buộc. Dù công nghệ tiến lên, khát vọng để trải nghiệm một hệ điều hành đơn giản, chịu ít can thiệp và có tính riêng tư hơn vẫn khiến XP mang màu sắc hoài cổ. Nhưng hoài cổ không đồng nghĩa với công khai mã nguồn — và Microsoft có nhiều cân nhắc khác ngoài cảm xúc cộng đồng.
Kết luận: Khả năng mở mã nguồn thấp, nhưng di sản vẫn sống
Tóm lại, lý do Microsoft chưa mở mã nguồn Windows XP nằm ở ba nhóm chính: quyền sở hữu và hợp đồng bản quyền, rủi ro bảo mật và khoản đầu tư kỹ thuật lớn để chuẩn bị mã nguồn trước khi công bố. Thay vì chờ một bản mã nguồn chính thức, cộng đồng vẫn có lựa chọn: ReactOS, máy ảo và các dự án lưu trữ số. Nếu bạn là người hoài cổ hoặc nhà phát triển muốn giữ XP “sống”, hướng thực tế nhất là tham gia cộng đồng mã nguồn mở, dùng VM an toàn và hỗ trợ các dự án bảo tồn.
Bạn nghĩ sao? Anh em đã từng dùng XP để “mod” cái gì bá đạo chưa? Chia sẻ cách bạn vẫn giữ hoài niệm về Windows XP bên dưới nhé!
